Tri veka od Požarevačkog mira i prve “Kraljevine Srbije”

U Srbiji ne bi bilo Srba, da nije bilo dvadesetogodišnjeg predaha

Srpski mediji veoma mlako ili gotovo nikako su preneli informaciju da se ovog vikenda obeležava 300 godina od sklapanja Požarevačkog mira. Severni deo Srbije (okrnjena verzija Beogradskog pašaluka), prelazi iz ruku Osmanlija pod protektorat Hazburgovaca. Formira se takozvana “Kraljevina Srbija” (pokrajina unutar monarhije). Demografski prazan prostor počinju da naseljavaju Srbi iz Zete, Hercegovine, Kosmeta, stvaraju bazu za ono što će se deseti 1804. godine.

Blog Urbane strane, podsetiće na istorijske činjenice, koje su bile bitne, čije se posledice i danas osećaju.

U Požarevcu su u julu 1718. godine potpisana dva važna mirovna sporazuma: jedan između Osmanskog i Habzburškog carstva i drugi između Osmanskog carstva i Venecije.  Posle mirovnig sporazuma sklopljenog u Sremskim Karlovcima 1699, bio je to ugovor u kome se konačno priznala slabost Osmanlija I početak njihovog povlačenja.

Podsećamo, samo 35 godina ranije, Turci su bili na vrhuncu. Te 1683. godine sa brojnom armijom drugi put opsedaju Beč. Činilo se da će zastava sa plumesecom konačno pobedonosnodo da zavijori nad tadašnjim centrom zapadne civilzacije. Međutim, u poslednjem trenutku, poljski kralj Jan Sobjeski sa 35.000 vojnika rešava pitanje pobednika.

Vojska vezir Kara Mustafa-paše je poražena u boju koji se smatrao dobijenim. Kara Mustafa paša je pogubljen po naredbi sultana. Od tog trenutka počinje pad, propadanje i raspad Osmanskog carstva, koje je trajalo, bezmalo narednih dva i po veka. Ohrabrene pobedom kod Beča, evropske hrišćanske sile formiraju Svetu ligu i kreću u opšti napad na Osmansko carstvo kojem u narednih petnaestak godina preotimaju ogromnu teritoriju u Ugarskoj, Slavoniji i Dalmaciji. Ratni plen se ozvaničava mirovnim sporazumom potpisanim u Sremskim Karlovcima kojim se priznaju osvajanja Habzburgovaca i, u manjoj meri, Venecije.

Narednih petnaestak godina, Osmansko carstvo se pomalo konsoliduje. Obnovili su pešadiju i  mornaricu. I dok su evropske hrišćanske sile zauzete Nordijskim ratom i Ratom za špansko nasleđe, Turska je potpisala mir s Rusijom, pa je mogla potpuno da se posveti napadu na Veneciju koja joj je dala zgodan izgovor pruživši utočište Danilu I Petroviću Njegošu nakon njegovog neuspešnog ustanka protiv Turaka. Od 1714. do 1716. godine Osmansko carstvo je u trijumfalnoj seriji te osvaja Moreju, Peleponez i Lefkadu. Ratna sreća se menja kad se u rat na strani Venecije uključuje Austrija. Austrijska vojska pobeđuje osmansku najpre kod Petrovaradina te kod Temišvara 1716. godine, a zatim u Beogradu godinu dana kasnije. To je situacija u kojoj Turcima odjednom odgovara da se rat zaustavi.

 

SRBI VIDELI SVOJU ŠANSU

Poraženo Osmansko carstvo moralo je da se odrekne značajnih teritorija u Evropi. Predali su celo Banat, Srem, Beogradski pašluk, kao i delove Semberije i bosanske Posavine. Uska regija od Bijeljine, do  Kostajnice. Delegacije Osmanskog carstva, Austrije i Venecije okupile su se u Požarevcu, na predlog Turaka. Sa povlačenjem Osmanskog carstva iz Banata i Srema, ove krajeve napuštaju muslimani, a u njih Austrija naseljava veliki broj Srba i Rumuna, ali i izvestan broj Francuza i Katalonaca. Kao posledica Požarevačkog mira, desila se svojevrsna „demografska revolucija“.
U „Kraljevini“ Srbiji je 1717 do 1720. vladala privremena vojna uprava na čelu sa grofom Odvijerom. Njega 1720. godine menja građanska uprava — Administracija Srbije, koja je bila lično vlasništvo Karla VI. Na čelu administracije je feldmaršal Karl Aleksandar, vojvoda od Virtemberga sa po dva savetnika (građanin + vojnik) za administrativnu i za sudsku vlast.

Od 1733-36. guverner Srbije je general Maruli a od 1736. feldmaršal de Valis (obojica grofovi). Administrativna i sudska vlast bile su u vojnim, a finansijska u komorskim rukama. Vojna vlast je bila potčinjena Dvorskom ratnom veću a komorska — Dvorskom komorskom veću.

Sedište vojske je u Beogradu gde su smešteni grenadiri i pešadija. Još 3 konjičke divizije raspoređene su po Šapcu, Valjevu, Rudniku i Jagodini. Pored toga postoji i srpska milicija koja je organizovana u kapetanate (15) po selima (nisu spojena u teritorijalnu celinu) i kojoj je na čelu oberkapetan Vuk Isaković. „Hajdučka“ sela nalaze se uglavnom uz granicu i ima ih različiti broj po distriktima (od 2 do 15). Uživaju određne povlastice, a treba da čuvaju granicu, putnike i skoroteče.

Dve decenije kasnije u novom austrijsko-turskom ratu, Osmanlije vraćaju Beograd i Šabac, ostatak severne Srbije kao i bosansku Posavinu. Sklapa se Beogradski mir 1739. godine.  Banat i Srem će ostati Hazburgovcima, dok se prostor južno od Save i Dunava vraća Osmanskom carstvu.

 

POSLEDICE POŽAREVAČKOG MIRA

Posledice mirovnog sporazuma u Požarevcu su bile ogromne, i to ne samo kad je reč o Balkanu nego i generalno. Posle Požarevačkog mira Venecija defakto prestaje biti značajan faktor u svetskoj politici. Austrijska odluka da Trst i Rijeku proglasi za slobodne luke direktno je povezana sa ovim dokumentom. Deo dogovra su bile i trgovačke privilegije za Austriju na teritoriji Osmanskog carstva što će imati veliki uticaj na buduće odnose dveju sukobljenih imperija. U poslednjem, dvadesetom članu mirovnog sporazuma potencira se važnost „ideje mira“ što je važan novum u svetskoj diplomatiji.

Požarevački mir i dvadesetogodišnja vladavina Hazburgovaca zvanično ništi kliše o pet vekova pod Turcima. Moda I najznačajniji je faktor je naseljavanje hrišćanskog stanovništva. Ni Prvi srpski ustanak koji se dešava nepunih 70 godina nakon povratka Turaka ne bi bio moguć bez demografskih promena iz perioda posle Požarevačkog mira, kao ni bez istorijskog pamćenja vezanog za tu epohu.
Iako nije toliko bitno, ne treba zaboraviti da su se velike velike urbanističke promene u Beogradu dogodile u period od 1718-1739. Godine. Austrijanci su u prvoj deceniji nakon Požarevačkog mira uredili Beograd kao spoj triju različitih delova: same tvrđave, srpske varoši i nemačke varoši. U prvoj deceniji posle 1718. podignuto je oko osamdeset zgrada, čiju je izgradnju do izvesne mere finansirao Vatikan. Pošto su Turci napustili varoš, u njemu su živeli Srbi i nemački doseljenici, uglavnom sirotinja. Inače, za vreme austrijske vladavine bile su izgrađene i dve katoličke crkve: franjevačka 1728. i jezuitska 1732. Sve džamije su bile srušene. Kad su se Turci vratili u Beograd 1739., obnoviće sve džamije, dok će crkve biti srušene. Takođe, ponovo će doći do demografskih promena.

Te 1739. godine Turci su u Beogradu zatekli osmoro Srba i 45 Jevreja. U prvim godinama posle Beogradskog mira, više od 2.000 Turaka ponovo živi u Beogradu, a po podacima iz 1777. godine, tu je opet i oko 1.200 Srba. Iz udžbenika istorije znamo šta se desilo 1804. godine.