Ovdašnjim drumovima su odvajkada prolazile vojske, stanovništvo je bežalo pred najezdama raznih osvajača a ono što je ostajalo, kuće, crkve i sela, vremenom je bivalo zaboravljeno, zatravljeno i prepušteno zubu vremena. Danas gotovo da nema mesta u Srbiji u čijem ataru ne postoje toponimi kao što su; selište, crkvine, manastirište, ravorine, razvaline, zidine, ciglište, loparice i dr. koja najčešće predstavljaju poslednje svedoke nekih davno prohujalih vremena i zaboravljenih mesta. Ovo razgrađivanje istorije u ovdašnjim selima, dodatno je potpomognuto i nemarom samih stanovnika koji su, sudeći po brojnim zapisima etnologa, putopisaca i zavičajnih etnografa, ostatke rimskih i srednjovekovnih utvrđenja i druge starine nemilice i sami uništavali, koristeći ih za građu svojih domaćinstava, kuća i okućnica, potpomažući time svojevrstan nacionalni Damnatio memoriae. Ono što bi odolelo vremenu i preživelo palež i pljačku, najčešće bi pomeli nemar i nebriga potomaka. Takođe, veliku opasnost po kulturnu baštinu predstavljali su, a predstavljaju je još uvek, i razni kopači i tragači za blagom, koji zarad brze zarade i ličnog interesa, staju na put ionako retkim i povremenim pokušajima arheologa da od zaborava otrgnu ono što se otrgnuti može.
Slično bi se dogodilo i sa crkvom u Velikom Orašju, selu nadomak Velike Plane, da nije prevagnula inicijativa posvećenih i prosvećenih pojedinaca. Naime, današnja seoska crkva sagrađena je na temeljima srednjovekovnog pravoslavnog svetilišta koje je, sudeći po izvorima i legendi, koju je zapisao i od zaborava sačuvao novinar Dragutin Paunić u svom delu „Ržan“, u jednom trenutku bila i manastir. Takođe, zidovi ove crkve podignuti su na temeljima sakralnog objekta iz, kako se pretpostavlja, perioda rimske vlasti, što samo potvrđuje da su naši preci i neimari uobičavali da na ostacima već postojećih objekata grade, umesto da urušeno dodatno razgrađuju i ruše. Na osnovu radova Darka Ivanovića, istoričara i autora koji je čitavu svoju karijeru posvetio prošlosti velikoplanjanske opštine, crkva u Velikom Orašju svojevremeno je građena kao grobna crkva izvesnog vojvode Stevana kovinskog, velikaša koga izvori smeštaju u sredinu 15. veka.
Samo Orašje se pod današnjim imenom pominje tek krajem 18. veka, tj. nastaje neposredno nakon raseljavanja nekadašnjeg sela Livat, koje se nalazilo između Carigradskog druma i Velike Morave, na granici koja razdvaja atare Velikog Orašja, Trnovča i Krnjeva. Ostaje nepoznanica kako se selo zvalo u vreme kada je vojvoda Stevan obnovio seosku crkvu. Po jednom izvoru, koji pominje i Milan Đ. Milićević, vojvoda kovinski je crkvu po treći put podigao iz ruševina, ona je u to vreme bila posvećena Svetom Arhanđelu Mihajlu, a njeno ime bilo je Divan, što neodoljivo podseća na toponim crkvišta u obližnjem Krnjevu – Divostin.
Jedan od prvih pokretača i inicijator obnove razrušene seoske crkve bio je i Sava M. Stojanović, telegrafista i pomoćni član arheološkog društva, inače i sam meštanin Velikog Orašja. On je u Starinaru, najstarijem srpskom arheološkom časopisu i svojevrsnom glasniku ljubitelja starina, prvi objavio tekst o ostacima crkve u Orašju, koje su ondašnji žitelji zvali jednostavno zidine.
Stojanovićev tekst ovde prenosimo u celosti:
DOPIS
V. Orašje 28. februara 1887. godine
Poštovani Gospodine
U samom Orašju, a na desnoj strani Jasenice kod groblja, nalaze se ostaci stare crkve koji su poznati ovdi pod nazivom „zidina.“
„Zidina“ je ostatak crkvenog platna cele zapadne strane, sa otvorom gde su vrata bila, i meri u visinu 3 met. 50c. – u širinu 4m. 60c. a cebljina zida je 70c.
Prema otkopu u koliko se sad temelji poznaju, vidi se, kao da crkva ova nije bila veća od 7 m. i 50c. u dužinu, i 3m. 20c. u širinu, čiste šupljine.
Zid je na ćoškovima i okovratnicima, od grubo tesanog kamena peščanika, a po sredini od mešovitog kamena, opeka, i okamenjenog maltera, na kome se poznaje crvena boja, a po gdi i bore kakve haljine od živopisa. Više svoda zapadnih vrata na levoj strani, ima i jedan izudan kamen koji liči na krst; na tom krstu urezana su neka slova, ali vrlo nejasna, te se pročitati ne može; prema tome izgleda kao da je na starom temelju, od ruševina hram ponovo ozidan.
Od zidine, pa na 3 m. u levo ima jedan nadgrobni krst od belog kamena, kao što je priloženi nacrt sl. 1. tab V. a od ovog za 5 m. dalje još jedan krst, koji izgleda kao kruna, v. sl. 2. – bez ikakvih zapisa.
U samoj crkvi nalazi se jedna ploča od belog kamena, dosta lepo otesana, 1 m. 80 s. dugačka, 60 c. široka i 20 c. debela, a i još jedna zemljom pretrpana sa izdubljenim krstom. – No deda Coka – Stojan Jovanović, – koji je ovdi u selu za sad najstariji, veli: da su iz iste crkve izvađene dve ploče od belog mermera s natpisom, i odnešene u Smederevo ili Beograd za vreme kapetanovanja g. Jove Smiljanića u H. Palanci – godine ne pamti.
Od kako deda Coka zna, zidina je takva kao i danas što je. Svake godine nađe se po neko od meštana te tu sreću potraži da novac iskopa, zato su u samoj crkvi i oko zidine sve same rupčage, te se može viditi crepovi od posuđa i zrnevlje od izgorelog žita: samo je još dobro te od zidine neće niko ni jedan kamen da odnese, inače bi se sve do sad raznelo.
Od zidine pa za 200 met. u bašti Todora Radisavljevića, nalaze se velike rimske cigle. Ja sam otišao 21. t.m. da vidim to mesto i jednu ciglu pomerim, kad preko noć došao je neko, te je tu kopao tražeći novac, mnoge cigle povadio i na grobnicu naišao, koja je dugačka 1 met. 20 c i široka 40 c. – U grobnici osim kostiju da li je još šta nađeno, za sada se ne zna; grobnica je ispod zemlje 50 c.
Do grobnice pružaju se još neki temelji, koji su kao i grobnica zidani sve velikom ciglom, koja je 36 c. dugačka, 30 široka i 5 c debela; cigla je sva išarana (kao s prstima) u nakrs s četri pruge, a po ivici sa dve, i sva licem na malter postavljena – zidana-
Kako je grobnica odozgo zatvorena bila, to se sad baš dobro ne poznaje; tek po ciglama koje su izvađene, – a po neki komad ima i od onih naročito za grobnice mada napravljene – mislim da je grobnica bila sa njima naklopljena – bez da je bio svod.
Ovako velike cigle nalaze se i na oboru g. Andreje Stojanovića blizu ušća Jasenice u Moravu.
Od zidine za dva i po kilometra uz Jasenicu kod „Velikog Vira“ u obali koja je 5 m. visoka, ima dva odeljenja (nalik na furune ćeramidžijske) sa izgorelom zemljom, zatrpane pepelom i mnogo parčeta od rimskog zemljanog posuđa. – Za 80 m. od Velikog Vira u desno, na samom železničkom putu, 1882. g. našli su železnički radnici jedan lonac pun raznog srebrnog novca, od kojih vam dva komada šaljem na ugled, a svojina su g. Milana Stojanovića obv. trgovca. U loncu je bilo preko 200 komada, i najbolje čuvane otkupili stranci, a nekoliko komada poslato je i našem muzeju.
Pošto „zidina“ u V. Orašju, i njena lepa okolina sa ostacima rimskim, nije do sad naučno pregledana, da se može konstatovati, da li je ona kao kapela u groblju ili u varoši služila, – vredno bi bilo da se prvom prilikom vašega putovanja i ovdi svratite, i uverite se, kako bi se sa malo snage i novčanih žrtava, kako oko zidine, tako i oko otkopavanja grobova, mnogo šta saznati moglo o postanku ovih starina.
Primite i t.d.
Sava M. Stojanović
telegrafista, pom. član arh. društva.
Zahvaljujući ovom Stojanovićevom tekstu, nekoliko godina kasnije crkvu u Velikom Orašju je posetio i o njoj pisao akademik, etnograf i pisac – Milan Đ. Milićević.
Nastavak sledeće nedelje…
