Serija „Senke nad Balkanom“ probudila je pažnju gledalaca i uspela da zainteresuje javnost za period između dva svetska rata. U drugom serijalu, prema rečima autora Dragana Bjelogrlića, jedan od fokusa radnje biće srednjevekovna tvrđava Žrnov.
Nekada strateška tačka u odbrani Beograda nalazila se na vrhu planine Avala. Baš na mestu današnjeg mauzoleja Neznanom junaku. Ta kota bila je u vreme Osmanlija i Austro-ugara ključna za odbranu Beograda.
Međutim, Kralj Aleksandar I Oslobodilac iz samo njemu znanih razloga, je odlučio da se utvrđenje sruši, a na njegovom mestu izgradi monumentalni kompleks.
Ipak, da bi se sagledalo simbolički i strateški značaj Avale, moramo da se vratimo mnogo vekova u istoriju. Žrnov ili Žrnovan podigli su Rimljani, da bi zaštitili svoje rudnike. Utvrđenje su kasnije Srbi dodatno utvrdili kamenom. Dolaskom Osmanlija tvrđava se proširila i ojačala za potrebe napada na Beograd.
Despot Đorađ Branković trudio se da sačuva ovo utvrđenje, ali ga Osmanlije zauzimaju 1442. godine, ojačavši mu tada istočni i južni deo bedema. Međutim već 1444. godine bivaju primorani Segedinskim mirom na obnovu srpske despotovine i vraćanje tvrđava Srbima.
Među vraćenim gradovima pored Golupca, Kruševca i Novog Brda, našao se i Žrnov. Posle smrti Janoša Hunjadija i Đurđa Brankovića 1456. godine Osmanlije ponovo kreću na Srbiju i 1458. godine zauzimaju Žrnov u pokušaju da osvoje Beograd, što im ne polazi za rukom.
Posle toga Hodi paša proširuje tvrđavu dodatnim bedemom i suvim šancem stvorivši od Žrnova tvrđavu za uznemiravanje Beograda koji se nalazio u mađarskim rukama.
Turcima je tvrđava bila tek usputna stanica. Gradu menjaju ime u Havala, što znači smetnja. Otuda i naziv Avala za planinu. Ugari su 1515. godine pokušali da zauzmu Žrnov uz pomoć artiljerije, ali se taj njihov pokušaj okončao potpunim porazom i gubitkom teške artiljerije. Sa padom Beograda 1521. godine Žrnov počinje da gubi svoj strateški značaj.
Žrnov je imao veliki i mali grad. Gornjeg grada, je bila srpska tvrđavu sa malim osmanlijskim proširenjem (sredinom 15. veka). Donjeg grada i nadovezuje se na Mali grad oko koga se nalazi suvi šanac. U njemu je živela obična raja.
POGIBIJA DEČAKA-VOJNIKA 1915.
Ruševine Žrnova dugo su mirovale, sve dok se oktobra 1915. godine na Avali nisu povele žestoke borbe između srpske vojske i nemačko-austrougarskih osvajača.
Srpska vojska se povukla posle velikih gubitaka 17. oktobra. Okupatori su pronašli leš jednog maloletnog vojnika iz Dunavske divizije. Kako navode pojedini izvori, poginuo je od artiljerijskog šrapnela. Nemci su ga sahranili kraj zidina. Na drvenom krstu su napisali: „Ein unbekannter serbischer soldat“, odnosno: „Jedan nepoznati srpski vojnik“. Izgleda da je bio tek mobilizovan, jer oko vrata nije imao ogrlicu sa vojničkim oznakama i pukovskim obeležjima.
Kada su utihnule ratne trube, prestonička štampa je istraživala ko je ovaj dečak-ratnik. Špekulisalo se da ima 15 godina, ali njegovo ime i prezime nikada nije utvrđeno. Na mestu gde je danas jarbol, podignut je spomenik sa krstom (danas se nalazi u Belom Potoku). Međutim, stradalom vojniku nisu se tu kosti smirile.
Par godina kasnije, kralj Aleksandar je odlučio da se glavni Spomenik neznanom junaku, u čast svih boraca za slobodu, mora podići baš na mestu gornjeg grada Žrnova. Od 18-19. aprila 1934. godine u tri odvojene serije eksplozija, uništeni su ostaci Žrnova kako bi se tu moglo zidati remek-delo Ivana Meštrovića.
MISTERIJA MASONSKIH SIMBOLA
Radovi na izgradnji su počeli na Vidovdan 1934. godine, četiri meseca pre Aleksandrovog ubistva u Marseju 9. oktobra. Kralj Jugoslavije, u pratnji pet ađutanata došao je na Avalu. Kako navode pojedini istoričari, u ruci je držao srebrni čekić – osnovni simbol alatke kod masona.
Za slobodne zidare (masone) čekić je simbol, pa kada umru, odnosno „odu na daleki istok“, oni „ostave čekić“.
Prilikom ceremonije otvaranja gradilišta, na stolu je bila menzura sa uljem, posuda sa vinom i naravno srebrni čekić. Nije bilo žita. Potpisana povelja stavljena je u stakleni tubusu i zajedno sa srebrnim čekićem položena je u temelje. Ovim je Aleksandar potvrdio svoju masonsku pripadnost.
Kritičari navode da je kralj imao opsesiju jugoslovenstvom, koje je simbolizovano u „Karijatidama“ – kamenim skulpturama žena u narodnim nošnjama iz šest Banovina kraljevine Jugoslavije.
MONUMENT ODOLEVA ZUBU VREMENA
Meštrovićevo delo „popilo“ je ogroman novac. U sam spomenik je ugrađeno 4.000 kubika kamena.
Neobrađeni blokovi granita, čvrstog sivkasto-crnog kamena (gabro) iz državnog kamenoloma „Jablanica“, kod Mostara u dolini Neretve, dopremani su do železničke stanice u Ripnju kod Beograda. Odatle su uskim kolosekom dovoženi do vrha Avale, gde su izvođeni završni radovi poliranja i glačanja.
U tu svrhu su do gradilišta bili dovedeni struja i voda. Nedaleko od starog spomenika bile su podignute barake sa klesarskim radionicama i prostorom za skladištenje materijala. Monumentalne skulpture karijatida stizale su iz Meštrovićeve radionice Splitu u podnožje Avale, a zatim su kao i kameni blokovi podizane izvlačenjem do vrha vagonetima.
Zatim su bile postavljane dizalicom na visoku skelu izgrađenu oko postamenta spomenika. Posle tri godine rada završen je septembra 1937. godine, a svečano otvoren 28.juna 1938. godine, na Vidovdan.
Pri vrhu sarkofaga uklesan je natpis: „ALEKSANDAR I KRALJ JUGOSLAVIJE NEZNANOM JUNAKU“, a na suprotnoj strani godina završetka spomenika „MCMXXXVIII“ (1938).
Značajna oštećenja imao je oktobra 1944. godine kada je Crvena armija vodila žestoke borbe sa Nemcima prilikom oslobođenja Beograda.
Interesantno da je Meštrovićevo rešenje, iako prvobitno predstavljeno kao originalno delo, u stvari predstavlja izmenjenu kopiju grobnice persijskog cara Kira.
SUD O SPOMENIKU
Veoma je nezahvalno dati bilo kakav sud o mauzoleju na vrhu Avale. On zaista izgleda impresivno. Omiljno je izletište Beograđana i zaista reprezentan spomenik koga se ne bi postideli ni Njujork, Pariz ili Moskva. Ima simobliku jer se tu odaje počasti svim palim ratnicima u ratovima 1912-1918. godine
Sa druge strane ostaje žal za srednjevekovnom tvrđavom. Verovatno bi danas i ta tvrđava bila turistička atrakcija.
Foto: Wikipedia
Nista danas nije nemoguce. Taj masonski spomenik srusiti i ponovo, u izvornom stanju, sazidati novo staro ŽRNOVO. Samo treba volje u narodu da istraje.