Da ste se, kojim slučajem, početkom februara ove godine zatekli na Novom beogradskom groblju, na parceli 22, pred grobnicom sa brojem 2-III, zatekli biste samo tišinu – i to grobnu. Nad jednostavnom i zapuštenom grobnicom dočekala bi vas bista ozbiljnog i markantnog izraza koja, barem u prvi mah, neodoljivo podseća na lik Nikole Pašića. Kraj biste su i dva bareljefa sa ispisanim imenima Jovan i Jela, a ispod biste ime i prezime koje vam, ukoliko niste pisac, teoretičar kniževnosti ili slučajni zaljubljenik u književnu fantastiku, i ne bi značilo mnogo. To je ime jednog od najplodnijih pisaca domaće književnosti, urednika, političara, spiritiste i člana čuvene književne porodice Ilić – Dragutina J. Ilića. Baš tu, ispod godine rođenja i smrti, mogao bi vam privući pažnju i jedan jedva čitljiv epitaf, koji, reklo bi se, na najbolji način opisuje životni put ovog književnog izgnanika:
Zao udes rušio mi snove
ja uporno zidao sam nove
Iako su mogućnosi koje je pružalo odrastanje uz oca kakav je bio Jovan Ilić, književnik i ministar pravde, obećavale lepu budućnost, usud je hteo da život Dragutina Ilića bude trnovit, i krajnje neizvestan. Tako je i dan kada se navršilo 160. godina od rođenja rodonačelnika gradskog romana kod nas i pisca prve distopijske drame na svetu, protekao bez ijednog glasa u medijima. Ipak, pođimo od početka.
Dragutin J. Ilić je rođen je 2. februara 1858. godine u beogradskom predgrađu Palilula, u tadašnjoj Vidinskoj ulici. Beograd je u to vreme brojao jedva nešto preko 20 000 stanovnika i predstavljao je siromašnu palanku bogate prošlosti. Prepun naherenih kućeraka i dućana od nepečene cigle prekrivenih ćerpičima, Beograd se sredinom XIX-veka tek pomaljao iz orijentalnog blata, pokušavajući da uhvati svoj evropski i svetski orijentir. Godinu rođenja Dragutina Ilića obeležiće značajni događaji, poput zasedanja Svetoandrejske skupštine (na kojoj je posao sekretara obavljao upravo Dragutinov otac Jovan), kao i svrgavanje Aleksandra Karađorđevića sa vlasti, te dolazak kneza Miloša Obrenovića. Upravo će predstavnici ove dinastije, a najviše prvi srpski kralj obnovljene Srbije – Milan Obrenović, brojnim progonima i kaznama doprineti neizvesnoj sudbini članova porodice Ilić. Šest godina po Dragutinovom rođenju, Jovan Ilić je u dvorištu dozidao novu kuću, koja će naredne četiri decenije predstavljati prvi književni salon ondašnjeg Beograda, i na čijem se pragu, po rečima Branislava Nušića:
…razvijao proces prelaza, romantizma u realizam
Interesantan je i podatak da je Nušić svoju prvu komediju Narodni poslanik pročitao baš u dvorištu kuće porodice Ilić u kojoj je, po sopstvenom priznanju, nekoliko puta i živeo. Stupanje na književnu scenu Dragutina Ilića i Branislava Nušića, poklopilo se sa burnim događajima u Srbiji koji su pratili izbornu 1883. godinu. Na izborima su se lomila koplja između dve najjače stranke u zemlji; Srpske napredne stranke, koja je bila miljenik režima i vodila prozapadnu politiku, i proruski orijentisane Srpske radikalne stranke. U takvom društveno-političkom kontekstu, na književnu scenu je stupio Dragutin Ilić (često se potpisivao i kao Ilijć), pišući drame sa motivima nacionalne istorije.
Deo svog života Dragutin Ilić radi kao činovnik, najpre u Vranju 1881. godine, zatim u Beogradu i u Zaječaru, gde je bio postavljen za sekretara prekog suda na kome se sudilo učesnicima Timočke bune. Svoje utiske sa suđenja objavio je 1909. godine, pod nazivom Zaječarska buna. Iz tog perioda potiče i njegovo sve otvorenije protivljenje politici kralja Milana, zbog koje je često bio proganjan. Tokom 1888. godine objavljuje brošuru pod nazivom Baroni u Srbiji a zatim, maja meseca iste godine i burlesku Karaveštac, u kojoj je napravio jasne aluzije na vladu kralja Milana i predsednika vlade Nikole Hristića. U svojim kasnijim beleškama će napisati kako je ovaj njegov rad protiv vlasti, ujedno bio i njegov zao duh. Sličnu sudbinu imao je i Dragutinov politički sapatnik Branislav Nušić, nakon objavljivanja čuvene pesme Pogreb dva raba. Nakon ovoga, Dragutin napušta državnu službu i seli se u Zemun, zatim u Sremske Karlovce, Novi Sad, Kamenicu i Rusiju. Bio je ovo početak njegovog izgnanstva koje će, sa manjim ili većim prekidima, trajati do smrti kralja Milana 1901. godine.
Ni privatni život Dragutina Ilića nije bio manje buran od javnog. On se, na zaprepašćenje ondašnje beogradske javnosti, 1895. godine oženio svojom bliskom rođakom Jelom. Iako je gotovo sva rodbina bila protiv njihovog venčanja, oni su čitav život ostali zajedno. Zahvaljujući Jeli, sređena je i sačuvana Dragutinova rukopisna zaostavština, koja još uvek nije objavljena u vidu sabranih dela, ali koja predstavlja vredan materijal za proučavanje političkih prilika u književnosti na razmeđi XIX i XX-tog veka.
Nema obeležje
Kuća porodice Ilić nalazila se na uglu današnjih beogradskih ulica Palmotićeve i Džorža Vašingtona. Sagrađena je 1864. godine a srušena, kako stoji u pojedinim izvorima, krajem tridesetih godina XX. veka. Danas, na mestu gde se nalazila ova čuvena kuća, nema nikakvog spomen obeležja.
Početkom prošlog veka, tačnije 1902. godine, vraća se iz Bukurešta, gde je proveo jedan deo svog progonstva, u Beograd, gde živi i radi narednih desetak godina. U ovom periodu on obnavlja rad lista Velika Srbija, prvobitno osnovanog 14. januara 1888. od strane Stevana Kaćanskog. Osnovna ideja lista bilo je isticanje prava srpskog naroda na oslobođenje pokrajina, okupiranih od strane Austro-Ugarskih i Turskih vlasti. Pretpostavlja se da je u ovom periodu u Vrnjačkoj Banji izgrađena i velelepna Vila Jela, koja je predstavljala svojevrsni nastavak tradicije književnog salona, koji je nekada predstavljala Dragutiniva rodna kuća. Nažalost, iako postoji i danas, ovu građevinu je zadesila sudbina palilulskog doma porodice Ilić, budući da nema nikakve naznake o njenom istorijskom značaju.
Najveći deo Prvog svetskog rata, Dragutin i Jela provode u Rusiji i Francuskoj, obavljajući svojevrsnu diplomatsku misiju za potrebe srpske vlade. Nakon povratka iz Pariza u Beograd, Dragutin se zapošljava na mestu upravnika biblioteke Narodne skupštine, na kome ostaje sve do svoje smrti (1. mart 1926. god.)
Što se tiče književnog stvaralaštva Dragutina Ilića, tačnije, onog dela koji može biti svrstan u domen fantastike, svakako najpre treba pomenuti njegovu dramu Posle milijon godina. Ovo književno delo se smatra jednom od prvih (ako ne i prvom), dramom iz podžanra tematski ižanrovski okarakterisanog kao distopija. Takođe, ova drama predstavlja, gledano sa aspekta žanra, prvo naučnofantastično delo u srpskoj književnosti.
Iako je i pre drame Posle milijon godina bilo srpskih autora u čijim se ostvarenjima javljaju izvesni elementi naučne fantastike (A. Stojković, S. Milutinović Sarajlija, J. Subotić), tek je Ilićevo delo u potpunosti žanrovski određeno.
Objavljujući 1921. godine, kratki roman Sekund večnosti, Dragutin Ilić se još jednom, uslovno rečeno, vraća naučnoj fantastici. Ovo delo se donekle nadovezuje na Ilićeve ranije radove inspirisane Orijentom i istočnjačkim misticizmom i religijom (Svete slike, Poslednji prorok, Autobiografija odlazećega). Međutim, centralni motiv ove priče, silazak princa Panjati – Sahiba u grobnicu svoje bivše žene, nakon čega doživljava neku vrstu putovanja kroz vreme, obrevši se sedamdeset godina u budućnost, ima svoj tematski pandan u pripovetci Večnost, Janka Veselinovića, koja je objavljena 1894. godine. Naime, Veselinovićeva priča predstavlja svojevrsnu mešavinu naučne i folklorne fantastike, a radnja pripovetke prati dvojicu nerazdvojnih pobratima Branka i Iliju, iz sela Ognjanovića, od kojih jedan (Branko) gine pod ne baš sasvim jasnim okolnostima. Nedugo potom, Ilija silazi u Brankov grob i volšebno se budi u dalekoj budućnosti, saznavši od najstarijeg meštanina za svoj nesrećni udes, koji se ovde prepričava poput legende. Budući da je Veselinović na kraju pripovetke ostavio napomenu da se radi o delu koje je u formi narodnog kazivanja čuo od starijih, možemo zaključiti da je i Dragutina Ilića inspirisala slična priča, čiju je radnju smestio u ambijent Indije.
Vredan deo Ilićeve rukopisne zaostavštine, čine i njegovi zapisi vezani za priviđenja i iskustva sa spiritističkih seansi. Zahvaljujući izdavačkoj kući Narodna knjiga – Alfa, 2003. godine, pojavilo se štampano izdanje ovih Ilićevih zapisa, pod nazivom Moja ispovest, sa podnaslovom Spiritualistička autobiografija. U pitanju je vrlo lična i intimna priča o mističnim i neobičnim pojavama koje su pratile život Dragutina Ilića. Tako saznajemo da je do svoje sedme godine bolovao od neke mistične bolesti, za koju nije bilo leka ni u zvaničnoj ni u alternativnoj medicini. Napokon, nakon što ga je majka odvela u manastir Rakovica, kod igumana Geodona, mistične bolesti je nestalo. Pojedine slike, naročito one vezane za Ilićeva priviđanja u najranijem detinjstvu, u blizini roditeljske kuće i pred školom, spadaju u vrhunske primere književne strave u domaćoj književnosti.
Do polovine puta, pored one bašte, pevušio sam jednu pesmicu, ka odjednom čuh kao neki tihi šum za sobom. Još nisam uspeo ni da se okrenem da vidim šta je, kad tik mene promače jedan suv, srednjeg rasta čovek, sa šubarom na glavi. Imao je kratak kaputić a na nogama „pantalone“ uvučene u čarape i banatske opanke. On je trčao i to kao krišom, na prstima. Gotovo se očeša o mene i u prolazu, poluglasno, banaćanskim naglaskom šapnu mi:
– Beži! pa onda promače.
U isti mah osvtoh se da vidim šta je za mnom i dreknuh od straha. Taman za mojim leđima opazih neku ženu bez glave. Samo trup; i taj trup bez glave trčao je za ovim čovekom i već je bio tako blizu mene da me je mogao domašiti. Kompletnu priču možete pročitati ovde.
U ovu grupu priča možemo smestiti i njegovu pripovetku Igumanova sen koja je, po piščevoj tvrdnji, zasnovana na istinitom događaju, kao i pripovetku Pod zemljom.
Sam Dragutin Ilić se u prologu svog najpoznatijeg romana o starom Beogradu – Hadži Diša, iz vizure tzv. sveznajućeg pripovedača, kritički osvrnuo na nemar mlađih generacija, opisujući zatravljene i zaboravljene grobove protagonista romana. Tako je i autor ovih redova, stojeći na parceli broj 22, pred grobom broj 2-III, osetio stid zbog vremena koje ne pamti i ne mari za značaj, uvažavajući prvensteno onu pučku maksimu use, nase i podase. Iako su, nažalost, vreme, nepovoljne istorijske okolnosti, kao i animozitet kulturno-političke elite, doprineli zaboravljanju lika i dela Dragutina J. Ilića, svojevrsnog srpskog Don Kihota, ostaje nam da se nadamo da će, možda, neke buduće generacije, obratiti više pažnje na dela ovog genijalnog čoveka, makar i posle milion godina.
Ovak tekst je u nešto izmenjenijoj verziji prvobitno bio objavljen 2016. godine, u almanahu Književna fantastika, koji su uredili Dragoljub Igrošanac i Mladen Jakovljević, povodom 90 godina od smrti Dragutina Ilića.
Da su se stvari vezane za obeležavanje jubileja u međuvremenu nešto promenile, govori i podatak da će 28. septembra, u Novom Sadu, u okviru četvrtog izdanja manifestacije pod nazivom BOOK TALK, između ostalog biti upriličena i tribina posvećena Dragutinu Iliću na kojoj će, između ostalih, uzeti učešće i potpisnik ovih redova.
Program manifestacije možete videti ovde.
