…Hram Svetog Save biće u isto vreme i dokaz stepena naše savremene prosvećenosti.
Vlada Ilić
Izgradnja Hrama Svetoga Save predstavlja paradigmu duhovnih i materijalnih prilika u srpskom narodu u proteklih stotinak godina. Od kraja 19. do početka 21. veka Srbi prolaze kroz jedan od najburnijih perioda u svojoj istoriji, a sudbinu naroda deli i najveći pravoslavni hram na Balkanu.
Ideja o izgradnji spomen-crkve najvećem srpskom prosvetitelju rodila se još prilikom obeležavanja 300 godina od spaljivanja moštiju Svetoga Save 1895. godine, kada osnovano Društvo za podizanje hrama Sv. Save na Vračaru. Crkvica koja je podignuta ubrzo je pomerana da bi se izgradio hram dostojan najznačajnijeg srpskog sveca.
Naredni put bio je 1904.g. kada se obeležavala stogodišnjica Prvog srpskog ustanka, to je pokušaj da se ponovo ustoličeni Karađorđevići nadovežu na tradiciju svetosavlja. Planirano je da se postavi kamen temeljac, tom činu trebalo je da prisustvuje kralj Petar Karađođević, ali do toga nije došlo. Raspisan je konkurs za projekat na koji je pristiglo 5 radova, od kojih nijedan nije zadovoljio kriterijume komisije. Nastupile su ratne godine od 1912. do 1918. i čekalo se neko bolje vreme.
Nakon Prvog svetskog rata krenula je obnova nove države, a potom su nastupile godine svetske ekonomske krize i tako je bilo sve do 30-ih godina. Godine 1930. Odbor za izgradnju hrama odlučio je da se na izradi projekta angažuje arhitekta Bogdan Nestorović zajedno sa Aleksandrom Derokom. Međutim, radovi su počeli tek kada se navršilo 340 godina od spaljivanja moštiju Svetoga Save (1935), a to je prva godina mandata Vlade Ilića.
Pripreme su odmicale i nekoliko dana pre svečanog osvećenja temelja Hrama Svetoga Save, predsednik opštine Vlada Ilić uputio je proglas Beograđanima:
Beograđani, na dan 10. maja ove godine izvršiće se svečano osvećenje temelja monumentalnog hrama Svetog Save u Beogradu.
Mladi Kraljević, koji se u dvanaestom veku posvetio Bogu, neimar duhovnog jedinstva i moralne snage našega naroda, tvorac srpsko-pravoslavne crkve, veliki državnik i prosvetitelj, pisac i svetac – Sveti Sava je najveličanstvenija ličnost naše istorije. Kada su zavojevači četiri veka docnije iskopali telo svetiteljevo iz manastira Mileševa i spalili ga na beogradskom Vračaru – bio je to za naš narod najbolniji dan u šesnaestom veku.
Ali, hram Svetog Save podignut je u duši sviju Srba.
Posle sedam stotina godina crkva Svetog Save, koja se podiže na mestu gde je pre tri veka spaljeno njegovo telo, biće samo vidan znak Svetosavske crkve u našim dušama.
Građani i građanke,
Svečanom činu osvećenja kamena temeljca prethodiće arhijerejska služba božja u Sabornoj crkvi i veličanstvena litija koja će posle službe božje proći Ulicom kralja Petra i kneza Mihajla, Terazijama, Ulicom kralja Milana i Svetog Save do mesta gde se podiže Hram Svetom Savi.
U ovoj impozantnoj litiji, kroz koju će se manifestovati moralna snaga našega naroda, podignuta na svetosavskoj tradiciji, njegova religioznost i njegova želja da Hram Svetom Savi bude što pre dovršen, treba da uzmu učešća Beograđani i Beograđanke sviju poziva i uzrasta.
Beograđani, neka niko ne propusti ovu priliku da posvedoči svoju istinsku blagodarnost uspomeni velikog učitelja preporoditelja i svetitelja našeg.
Neka deseti maj ove godine bude praznik vaše nepokolebljive vere i snage.
Neka litija od Saborne crkve do Hrama Svetog Save prolazi kroz naše zastave, kojima treba da okitite svoje domove.
I neka taj dan bude živa slika našega ponosa, što smo potomci i vernici velikog pretka!
6. maja 1939. godine,
Beograd
Predsednik Opštine grada Beograda,
Vlada Ilić
Do svečanog osvećenja temelja hrama došlo je na dan kada su spaljene mošti Sv. Save, 10. maja 1939. godine. Služba je održana u Sabornoj crkvi i mnogobrojna povorka krenula je na Vračar. Sam čin osvećenja temelja izvršio je srpski patrijarh Gavrilo Dožić, a zatim je episkop gornjokarlovački pročitao povelju:
U ime Oca i Sina i Sv. Duha
Za vlade blagoverenoga Gospodara Petra II Karađorđevića, kralja Jugoslavije i Njegovog kraljevskog namesništva, blagoslovom i činodejstvom Njegove svetosti patrijarha srpskog Gavrila i svega Svetog arhijerejskog sabora Srpske crkve uz učešće sveštenstva oba reda, predstavnika državnih i opštinskih vlasti, izaslanika iz svih krajeva Otadžbine i mnogobrojnog Naroda, osveti se dana 27. meseca aprila (10 maja) ljeta gospodnjeg 1939. ovaj temelj započetog velelepnog sabornog Hrama u slavu i spomen prvog srpskog Arhiepiskopa, prosvetitelja i Apostola Svetog Save.
Blagonaklonošću i pod visokom zaštitom blagovernih i hristoljubivih vladara naših, brigom i staranjem Svete srpske pravoslavne crkve, predanošću sveštenstva oba reda, požrtvovanjem blagočestivog našeg naroda i revnosnim rukovodstvom „Društva za podizanje hrama Svetog Save na Vračaru“ pod predsedništvom poglavara Svete srpske pravoslavne crkve, podiže se veličanstveni hram u Beogradu na Vračaru na mestu gde su spaljene česne mošti Svetiteljeve, kao vidan i večiti spomenik duboke zahvalnosti svega našega naroda svome prvom Arhiepiskopu, Učitelju, Prosvetitelju i Preporoditelju srpskom, Velikom Ugodniku Božjem, Ravnoapostolu i Svetitelju Slovena — Svetome Savi.
Neka neizmerna milost i blagodat Božija uzdigne i čuva u sva buduća vremena ovaj molitveni dok, kao svetlu Luču i snažni duhovni oslonac naše svete pravoslavne vere i hrišćanskog morala i neka on bude neiscrpni istočnik jevanđelskih istina, bratske ljubavi i međusobne sloge celom Srpskom Narodu na slavu Božiju i za opšte dobro ljudi na zemlji – Amin!
Potpisnici Povelje su patrijarh srpski Gavrilo Dožić, kraljevski namesnici dr Radenko Stanković i dr Ivo Perović, predsednik Kraljevske vlade Dragiša Cvetković, predsednik opštine Vlada Ilić i izvođači radova.
Najpre je poruku, u ime odsutnog kneza namesnika Pavla, pročitao predsednik Kraljevske vlade Dragiša Cvetković:
Sa dubokim pijetetom hrišćanske pobožnosti polažemo povelju i učvršćujemo kamen temeljac u osnove budućeg veličanstvenog sabornog hrama, koji se podiže na ovom istorijskom mestu u spomen i slavu najvećeg srpskog prosvetitelja Svetoga Save.
Nama čini osobito zadovoljstvo i radost da sudelujemo u ovom svečanom aktu, sa kojim se osvežavaju i snaže svetle tradicije naše prošlosti i u kome se manifestuju osećanja duboke narodne zahvalnosti prema velikim delima i zaslugama Svetog Save.
U punoj veri i nadi da će milost Božja i ljubav našega naroda pomoći nam da ostvarimo pobožnu i rodoljubivu zamisao podizanja Svetosavskoga hrama u dičnoj prestonici Beogradu – mi najsrdačnije pozdravljamo ovu divnu i značajnu svečanost.
Potom je besedu održao patrijarh Gavrilo u kojoj je govorio o Svetom Savi kao utemeljivaču jedinstvene srpske crkve, države, kulture i prosvete. Posebno je naglasio ulogu pravoslavne crkve kao čuvara nacionalnog samosaznanja i državne nacionalne misli.
Na kraju se okupljenom narodu obratio4 Vlada Ilić, koji je uporedio Beograd iz vremena spaljivanja moštiju Svetog Save sa novom prestonicom velike jugoslovenske države:
Pre ravno 345 godina Beograd je bio svedok jednog bolnog događaja; na ovom mestu zavojevač je spalio mošti najvećeg srpskog prosvetitelja Save Nemanjića, kome naš narod duguje za svoj kulturni razvoj više nego ijednom svome sinu u toku svoje duge istorije.
Danas na tome istome mestu, Beograd je svedok narodne blagodarnosti svome velikom svetitelju. Poglavar Svetosavske Crkve Hristove, u prisustvu velikodostojnika narodne države i uz učešće ogromnih masa blagočastivog naroda srpskog, osvetio je kamen temeljac Hrama Svetog Save.
Kakava silna razlika između Beograda onda i Beograda danas, između sudbine narodne u ono crno vreme naše istorije i njegove sudbine danas, na izmaku četvrte decenije 20. veka…
Danas, posle 345 godina, ovo pokolenje srpskoga naroda osvećuje kamen temeljac velelepnog hrama posvećenog svetitelju Savi. Na istom mestu, na kome su spaljene njegove mošti, ali u središtu jednog velikog grada, ponosnog na svoju herojsku i mučeničku prošlost, koji se, u centru velike narodne države širi, razvija i raste.
Vernost srpskog naroda svetosavskoj tradiciji učinila je od Beograda ovo što je on danas. Spaljivanje moštiji Svetog Save na ovom mestu pre toliko godina nije postiglo onaj cilj koji neprijatelj očekivao od toga. Umesto da istrgne iz srpske duše uticaj Svetoga Save, on ga je još više učvrstio. On je doneo mošti svetiteljeve ovamo na Vračar da ih tu spali i ne sluteći da time obeležava središte buduće velike države, te iste raje koju je trebalo ucveliti i duševno skrhati.
Beograd je tokom ispolinske borbe Srbinove, zaista postao centar svih stremljenja celog jednog naroda, da se najzad pretvori u prestonicu velike jugoslovenske države. Blagodareći vernosti srpskog naroda učenju Sv. Save, ovaj hram, kome su danas osvećeni temelji, biće najlepši ukras modernog Beograda. Vezujući današnjicu s našom narodnom prošlošću, on će ulepšati arhitekturu prestonice i dati njenoj velikovaroškoj silueti specijalno obeležje. Izrazito svedočanstvo duboke blagodarnosti srpskoga naroda velikom duhovnom preporoditelju, od koga datira naša nacionalna kultura, Hram Svetog Save biće u isto vreme i dokaz stepena naše savremene prosvećenosti.
Kroz ovaj velelepni hram opominjaće nas kroz vekove Sveti Sava da ne skrenemo s pravoga puta, da tuđe nikad i ni od koga ne tražimo, a da svoje nikad i nikome ne damo. On će nas podsećati da je duhovni život važniji od materijalnog, da su interesi opšti preči od ličnih, da dobro narodne države stoji iznad svih dobara zemaljskih ovozemaljskih, da je brat mio ma koje vere bio.
Učinimo sve što do nas stoji da ovaj veličanstvani spomen-hram bude što pre dovršen i setimo se, najzad, u ovome uzbudljivom trenutku onih mnogobrojnih zadužbina koje su naši vladari podizali širom svojih prostranih zemalja.
Ova zadužbina srpskog plemena posvećena velikom narodnom učitelju i prosvetitelju privodi se u delo pod Visokim pokroviteljstvom našeg mladog vladara. Uzviknimo zato iz punih grudi:
„Živeo Njegovo veličanstvo kralj Petar II!
Živeo slavni dom Karađorđevića!„
Kada se zna koliko je Vlada Ilić bio preduzimljiv, uopšte nije čudno zašto se baš za vreme njegovog upravljanja Beogradom krenulo sa prvim građevinskim radovima na Hramu Svetoga Save. On je gledao na hram kao „dokaz stepena prosvećenosti„ i kao „najlepši ukras modernog Beograda„. Međutim, nastupio je Drugi svetski rat i radovi su prekinuti. Ni oslobođenje nije donelo ništa novo, jer za komuniste započeta crkva je bila samo „ostatak mračne prošlosti„. Narednih pola veka hram je služio kao simbol prekida svetosavlja u Srbiji. Tek krajem 80-ih godina 20. veka, kada je došlo do razgradnje tekovina Titove Jugoslavije, a u talasu obnove pravoslavlja, nastavilo se sa izgradnjom hrama. Ali, već početkom 90-ih usled građanskih ratova, opet dolazi do prekida. Izgradnja će se nastaviti posle Petooktobarskih promena 2000. godine. Tako će početkom 21. veka konačno biti završeni građevinski radovi, dok oslikavanje Hrama Svetoga Save još traje. Zato, kad pogledamo istoriju ovog velelepnog pravoslavnog zdanja, kao u ogledalu vidimo istoriju naroda koji ga gradi.
1 BON, br.5, 1939, str. 282-283.
2 Isto, str. 285-286.
3 Isto, str. 286.
4 Isto, str. 287-288. Očigledno da se i 1594. godina uzima kao vreme spaljivanja moštiju.
